दिवाळी हा खरं तर प्रकाशाचा आणि आनंदाचा सण, पण गेल्या काही वर्षांत या सणाचं नातं प्रकाशापेक्षा फटाक्यांच्या आतिषबाजीशी जोडलं गेलं आहे. काही क्षणात विरुन जाणाऱ्या फटाक्यांच्या आवाजामुळे काही जणांना क्षणिक आनंद मिळत असेलही. पण, या फटाक्यांच्या आवाजामुळे आणि धुरामुळे होणारे दुष्परिणाम अनेकांना आयुष्यभर सहन करावे लागतात. 

फटाक्यांमुळे ध्वनीप्रदूषण आणि वायुप्रदूषण होतं. हे तर आपल्या सगळ्यांनाच माहीत आहे. पण, यासोबतच हे फटाके व्यक्तीच्या शरीरावर अनेक अंगांनी आणि वेगवेगळ्या पद्धतीने परिणाम करतात. महापालिकेच्या पर्यावरण खात्याने वैद्यकीय तज्ज्ञांच्या मदतीने फटाक्यांमुळे शरीरावर होणाऱ्या प्रतिकूल परिणामांची माहिती गोळा केली आहे.

फटाक्यांमध्ये अनेक घातक आणि प्रदूषणकारी द्रव्ये, रसायने असतात. ज्यामुळे जमीन, हवा आणि पाण्यावर विपरीत परिणाम होतो. फटाक्यांचा सर्वात घातक परिणाम लहान मुलांवर आणि वयोवृद्धांवर होतो.

जगातील काही देशांमध्ये फटाक्यांवर संपूर्णत: किंवा आंशिक स्वरुपाची बंदी आहे. तर काही देशांमध्ये विशिष्ट प्रकारच्या (उदा. रॉकेट) फटाक्यांवर पूर्ण बंदी आहे. भारतामध्ये १२५ डेसिबलपेक्षा अधिक आवाज असणाऱ्या फटाक्यांवर बंदी आहे. घोषित शांतता क्षेत्राच्या १०० मीटरच्या परिसरात आवाज करणारे फटाके फोडण्यावर बंदी आहे. रात्री १० ते सकाळी ६ या कालावधीत फटाके फोडण्यावर बंदी आहे. फटाक्यांमुळे होणाऱ्या अपघातांचं, आगी लागण्याचं प्रमाण दिवाळीत सर्वाधिक असतं. 

'सेंटर फॉर सायन्स अॅण्ड एन्व्हायर्नमेंट' यांच्या एका अभ्यास अहवालानुसार, दिवाळी दरम्यान वायू प्रदूषणाचं प्रमाण हे ७ ते ८ पटीने वाढल्याचं दिसून आलं. या प्रकारच्या प्रदूषणाचा प्रतिकूल परिणाम माणसाच्या आरोग्यावर होतो. तसेच लहान मुले, ज्येष्ठ नागरिक, श्वसन विकाराचे रुग्ण, हृदयरुग्ण आदींवर या प्रदूषणाचा सर्वाधिक परिणाम होतो.

'पर्यावरण संरक्षण कायदा १९८६' आणि हवा (प्रदूषण प्रतिबंध व नियंत्रण) अधिनियम, १९८१’ मध्ये असणाऱ्या विविध तरतुदींनुसार फटाक्यांच्या खोक्यावर फटाक्यातील घटक-रसायनांची माहिती, फटाके फोडताना होणाऱ्या आवाजाची पातळी आदी माहिती छापणं बंधनकारक आहे.

फटाके फोडताना घ्यायची काळजी

• आवाज न करणारे किंवा कमी आवाजाचे फटाके फोडावेत 
• फटाके फोडताना शेजारी पाण्याने भरलेली बादली ठेवावी
• पाण्याचा पुरवठा होऊ शकेल अशा नळाला जोडलेला पाईप ठेवावा 
• अपघात झाल्यास तातडीने प्रथमोपचार स्वरुपात पाण्याचा वापर करता येईल
• फटाका पेटवल्यावर तातडीने दूर व्हा
• फटाके शर्ट, पँट किंवा कपड्यांच्या खिशात ठेवू नयेत 
• फटाके काचेच्या किंवा धातूच्या भांड्यात ठेवून फोडू नका
• फटाके फोडून झाल्यावर फटाक्यांच्या अवशेषांवर पाणी टाका 
• जेणेकरुन त्यातील ठिणगी किंवा उरलेल्या विस्तवामुळे आग लागणार नाही 
• फटाके फोडताना तो परिसर फटाके फोडण्यासाठी बंदी असलेले क्षेत्र नाही याची खातरजमा करुन घ्या 
• फटाका नीट फुटला नसेल किंवा अर्धवट जळाला असेल तर पुन्हा फोडण्याचा प्रयत्न अजिबात करु नका
• त्याऐवजी फटाक्यावर पाणी टाकून तो फटाका विझवावा
• फटाके कसे फोडावेत याबाबत पालकांनी लहानग्यांना मार्गदर्शन करा

फटाक्यांचे शरीरावर होणारे दुष्पपरिणाम!

डोळ्यांवर होणारे परिणाम

• फटाक्यातून उडणाऱ्या ठिणग्यांमुळे डोळ्यांच्या बाहुल्यांना किंवा बाहुल्यांच्या पारदर्शक पडद्यावर (Cornea) ओरखडे येऊ शकतात किंवा पडद्याला कायमची इजा होऊ शकते.
• पापण्यांच्या आतील भागास (Conjunctiva) किंवा डोळ्यातील पांढऱ्या भागास म्हणजेच श्वेतमंडलास (Sclera) इजा होऊ शकते.
• डोळ्यांच्या बुब्बुळालाा (Iris) गंभीर इजा होऊ शकते.
• डोळ्याच्या भिंगाला (Lens) इजा होऊ शकते.
• डोळ्याच्या आतील पडद्याला म्हणजेच Retina ला फटाक्यांमुळे इजा होऊ शकते.
• डोळ्यातील दृष्टी संबंधीच्या मज्जातंतूंना म्हणजेच Optic nerve ला फटाक्यांमुळे इजा होऊ शकते. यामुळे व्यक्तीला कायमचं अंधत्व येऊ शकते.

श्रवणशक्तीवर होणारा परिणाम 

• फटाक्यांमुळे मोठ्या प्रमाणात ध्वनी प्रदूषण  होते; त्यातून तात्पुरते किंवा कायमचे बहिरेपण येऊ शकते.
• या बहिरेपणाला शास्त्रीय भाषेत 'Acoustic Trauma' असं म्हटलं जातं.
• फटाक्यांच्या आवाजामुळे कानात आभासी आवाज येण्यासारख्या गोष्टी निर्माण होऊ शकतात.
• त्याला वैद्यकीय परिभाषेत 'Tinnitus किंवा Ringing of the Ears' असं म्हटलं जातं.
• तीव्र स्वरुपाचा आवाज अचानक कानावर पडल्यास कानाच्या आतील नलिका Stereocilia, Cochlea, कानातील पेशींना सूज येणं, Autolysis होणं यासारख्या विकारांना सामोरे जावं लागू शकतं.
• फटाक्याच्या मोठ्या आवाजामुळे कानाचा पडदा फाटणे, पडद्याला छिद्र पडणे यासारख्या गंभीर स्वरुपाच्या इजा होऊ शकतात.

श्वसनसंस्थेवर होणारा परिणाम 

रंगांच्या फटाक्यांमुळे हवेत जड धातू, SO2, NO2 तसेच श्वसनशील तरंगणारे धुलिकण यांची प्रचंड वाढ होते. त्यामुळे श्वसनाचा त्रास असणाऱ्यांचा मूळ आजार बळावतो. जसे की ज्यांना दमा आहे त्यांचा दमा वाढतो. तसेच इतरांच्या फुफ्फुसाच्या क्षमतेवर परिणाम होतो.

शरीरावर होणारे इतर परिणाम 

फटाक्यांमुळे तणाव, थकवा, एकाग्रतेचा अभाव, मळमळ, निद्रानाश, डोकेदुखी, भूक न लागणे यांसारखे इतर परिणामही शरीरावर आणि मनुष्याच्या दैनंदिन व्यवहारावर होतात.

हेही वाचा -

तुम्हाला दमा आहे? मग दिवाळीत ही काळजी घ्या!